Polacy o związkach zawodowych: pożyteczne, ale nieskuteczne

Polska zalicza się do krajów słabo uzwiązkowionych. Do związków zawodowych należy 7% ogółu dorosłych Polaków, czyli około 15% pracowników najemnych. Najliczniej reprezentowani są związkowcy z NSZZ „Solidarność”, którzy stanowią 6% zatrudnionych. O połowę mniejsza grupa udziela się w organizacjach związkowych należących do OPZZ, a jeszcze mniejsza w związkach skupionych w Forum Związków Zawodowych. Względnie duży odsetek związkowców to członkowie małych organizacji niezrzeszonych w centrale, działających w jednym lub kilku zakładach pracy.

W grupach społeczno-zawodowych przynależność do związków zawodowych zdecydowanie najczęściej deklarują przedstawiciele średniego personelu i technicy – wśród nich blisko dwie piąte stanowią związkowcy. Ponadto częściej niż inni aktywność związkową wykazują robotnicy wykwalifikowani, kadra kierownicza i specjaliści z wyższym wykształceniem oraz pracownicy administracyjno-biurowi. Przynależność do związków zawodowych jest także uzależniona od formy własności zakładu pracy – własność państwowa sprzyja związkom. Spośród zatrudnionych w instytucjach publicznych i przedsiębiorstwach, których właścicielem jest państwo, około jednej trzeciej stanowią członkowie związków zawodowych. Znacznie mniej deklaracji odnotowaliśmy w zakładach o własności mieszanej – państwowej i prywatnej, natomiast zdecydowanie najmniej związkowców jest w prywatnych zakładach pracy (zob. tabele aneksowe).

Już nie masowe

Po zmianie ustrojowej wyraźnie zmalała liczba członków związków zawodowych. W latach 1991 – 1995 członkostwo w organizacjach związkowych zmniejszyło się z 19% do 11% ogółu dorosłej ludności Polski. Kolejny spadek liczby związkowców miał miejsce w latach 2000 – 2002 oraz 2006 – 2007. W ciągu ostatnich trzech lat nie nastąpiły większe zmiany – przynależność do organizacji związkowych ustabilizowała się na niskim poziomie.

Nie w każdej firmie...

Blisko jedna trzecia zatrudnionych (30%) pracuje w przedsiębiorstwach, w których działają związki zawodowe, z czego około połowy ma w zakładzie kilka związków. Większość pracowników (60%) pracuje jednak w zakładach, w których nie ma związków. W ostatnich siedmiu latach zmalał odsetek osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach, w których działają organizacje zakładowe.

... i nieskuteczne...

Skuteczność działania związków zawodowych na poziomie przedsiębiorstwa nie jest zbyt duża. Najczęściej podzielana jest opinia, że związki się starają, ale niewiele im wychodzi (44% wskazań). Dokładnie jedna trzecia pracowników zakładów, w których są organizacje związkowe (33%), nie dostrzega żadnych efektów ich działalności. Co siódmy zaś (14%) twierdzi, że są one efektywne, a załoga wiele im zawdzięcza.

Skuteczność związków zawodowych w skali kraju jest, w opinii publicznej, zdecydowanie niska. Jedna czwarta respondentów (26%) sądzi, że działają one efektywnie, natomiast ponad połowa (52%) wyraża przeciwną opinię. Bardzo wysoki jest także odsetek respondentów niepotrafiących zająć jednoznacznego stanowiska w tej kwestii (22%).

Istotnie lepsze opinie na temat skuteczności działań organizacji związkowych mają, co zrozumiałe, osoby najbardziej zainteresowane – członkowie związków zawodowych. Przekonanie, że związki na ogół skutecznie bronią interesów pracowniczych, wyraża dwie piąte związkowców (40% wobec 30% ogółu pracowników najemnych).

... ale pożyteczne

Ogólnie rzecz biorąc, związki zawodowe traktowane są w Polsce raczej przychylnie. Blisko dwie piąte respondentów (38%) uważa, że obecna działalność organizacji związkowych jest dla kraju korzystna, natomiast ponad jedna czwarta (29%) – że niekorzystna. W porównaniu z poprzednim pomiarem (z 2008 roku) zmniejszyły się odsetki ocen pozytywnych (o 6 punktów) i negatywnych (o 4 punkty), istotnie wzrosła zaś (o 10 punktów procentowych) liczba respondentów niemających sprecyzowanej opinii na ten temat.

Zwiększyć rolę związków

Polacy przeważnie chcieliby zwiększenia roli związków zawodowych w rządzeniu krajem. Obecnie blisko połowa dorosłych (49%) jest zdania, że związki mają zbyt mały wpływ na decyzje władz w naszym kraju. Mniej więcej co siódmy respondent (15%) sądzi, że jest on odpowiedni, a co ósmy (12%) uznaje rolę związków za zbyt dużą. W latach 2002 – 2008 systematycznie malał odsetek osób oczekujących zwiększenia roli organizacji związkowych. Obecnie liczba wskazań powróciła do poziomu z roku 2007, ale może to być jedynie odstępstwo od zaobserwowanej tendencji.

Przynależność do związków zawodowych wpływa na wzrost oczekiwań co do ich roli w kraju. Blisko trzy czwarte członków związków (73%) i ponad połowa ogółu pracowników (54%) sądzi, że związki zawodowe mają obecnie zbyt mały wpływ na decyzje polskich władz.

Prawa pracownicze przestrzegane. Na ogół

Zdecydowana większość pracowników deklaruje, że w ich zakładach pracy podstawowe prawa pracownicze nie są naruszane. Jedna piąta zaś (20%) twierdzi, że zmuszona jest pracować bez właściwego wynagrodzenia dłużej, niż to określono w umowie. Mniej liczna grupa (16%) musi pracować w nieprzepisowych warunkach. Niepłacenie lub nieregularne płacenie za wykonywaną pracę dotyka co siedemnastego pracownika (6%). Najczęściej łamane jest pracownicze prawo do zakładania związków zawodowych lub zrzeszania się w już istniejących – niemal dwie piąte pracowników (38%) twierdzi, że w ich zakładach pracy nie ma takiej możliwości.

W przedsiębiorstwach, w których działają związki zawodowe, naruszenia praw pracowniczych zdarzają się rzadziej niż w pozostałych zakładach. Ponadto z deklaracji badanych wynika, że w firmach, w których nie ma związków zawodowych, w większości przypadków ich powstanie jest niemożliwe.